Powrót do wszystkich artykułówW artykule z dnia 26 września 2019 roku przedstawione zostały zmiany w przepisach Kodeksu postępowania karnego dotyczące sytuacji procesowej oskarżonego.
W niniejszym opracowaniu chcę zwrócić Państwa uwagę na pozostałe zmiany, obejmujące swoim zakresem sytuację pokrzywdzonego oraz innych uczestników postępowania karnego, które obowiązują od dnia 5 października 2019 roku.
Pokrzywdzony
Ustawa nowelizująca wprowadza zmiany odnoszące się wprost do sytuacji procesowej osób pokrzywdzonych przestępstwem. Najważniejsza z punktu widzenia pokrzywdzonego zmiana dotyczy trybu wnoszenia tzw. subsydiarnego aktu oskarżenia, jako że nowelizacji uległy przepisy art. 55 k.p.k. oraz art. 330 § 2 k.p.k.
Na gruncie poprzednio obowiązujących przepisów, związana z tym procedura wyglądała następująco: gdy oskarżyciel publiczny wydał postanowienie o odmowie wszczęcia lub o umorzeniu postępowania przygotowawczego, pokrzywdzony mógł zaskarżyć tę decyzję do sądu, który z kolei mógł albo utrzymać ją w mocy, albo ją uchylić i nakazać oskarżycielowi dalsze prowadzenie postępowania. W drugim z opisanych przypadków oskarżyciel publiczny zobowiązany był do przeprowadzenia szeregu czynności dowodowych wskazanych przez sąd – ich wyniki mogły stać się podstawą wniesienia do sądu aktu oskarżenia, ale też mogły utwierdzić oskarżyciela w przekonaniu, że brak jest podstaw do dalszego prowadzenia postępowania. W takiej sytuacji oskarżyciel mógł ponownie wydać postanowienie o odmowie wszczęcia lub o umorzeniu postępowania. Wówczas pokrzywdzony, który chciał dochodzić swoich racji w sądzie bez pomocy oskarżyciela publicznego, uprawniony był do wniesienia i popierania przed sądem własnego aktu oskarżenia, zwanego subsydiarnym. Koniecznym warunkiem skorzystania z tego uprawnienia było zatem dwukrotne wydanie przez oskarżyciela postanowienia o odmowie wszczęcia lub umorzeniu postępowania.
Nowelizacja wprowadziła w tym zakresie istotną zmianę, bowiem zgodnie z nowym brzmieniem przepisów art. 330 § 2 k.p.k. oraz art. 55 k.p.k., po wydaniu przez prokuratora po raz drugi postanowienia o odmowie wszczęcia lub umorzeniu postępowania, właściwym środkiem procesowej reakcji pokrzywdzonego jest wniesienie zażalenia na to postanowienie do prokuratora nadrzędnego.
Z jednej strony jest to zmiana dająca możliwość ponownej weryfikacji zaskarżonej decyzji w pionie Prokuratury, z drugiej zaś strony może ona znacząco ograniczać pokrzywdzonym prawo do sądu
i niepotrzebnie wydłużać cały proces karny.
Warto również zwrócić uwagę na przepis art. 315a k.p.k., który stanowi swoiste novum w procedurze karnej. Zgodnie z brzmieniem nowododanego artykułu, organ prowadzący postępowanie karne może odstąpić od przesłuchania pokrzywdzonego w charakterze świadka, jeśli uzna, że czynność ta nie jest niezbędna do dokonania ustaleń faktycznych. Należy jednak wskazać, że może to doprowadzić nie tylko do przedwczesnych postanowień o odmowie wszczęcia postępowania lub jego umorzeniu, ale także do braków w ustaleniach faktycznych, które zostaną uzupełnione dopiero na etapie postępowania sądowego. Co prawda, pokrzywdzony może żądać od organu przesłuchania go w charakterze świadka, niemniej prokurator jest władny nie uwzględnić tego żądania, jeśli uzna, że doprowadzi to do przewlekłości postępowania. Zasadnym wydaje się nadto zwrócenie uwagi, że brak wysłuchania pokrzywdzonych przestępstwem może stanowić naruszenie przepisów prawa europejskiego dotyczących praw podstawowych tych osób.
„Walka z obstrukcją procesową”
Jednym z głównych motywów wprowadzenia zmian w procedurze karnej miało być przyspieszenie toczących się postępowań i wyeliminowanie obstrukcji procesowej. Analizując nowe brzmienie art. 401 § 2 k.p.k., nie sposób jednak dojść do takiego wniosku. Zgodnie ze znowelizowanym przepisem, jednorazowe przerwy w rozprawie mogą trwać maksymalnie 42 dni (na gruncie poprzednich przepisów okres ten wynosił maksymalnie 35 dni). Nie jest do końca zrozumiałe, dlaczego ustawodawca, chcąc przyspieszyć postępowania, jednocześnie wydłuża okres możliwej przerwy w prowadzeniu rozprawy.
Drugą zmianą mogącą mieć wpływ na spowolnienie postępowań jest nowelizacja art. 423 § 1 k.p.k. Zgodnie z tym przepisem, uzasadnienie wyroku powinno być sporządzone w ciągu 14 dni od daty wpływu do sądu wniosku o sporządzenie uzasadnienia, a w wypadku sporządzenia uzasadnienia z urzędu – od daty ogłoszenia wyroku; w sprawie zawiłej lub z innej ważnej przyczyny, w razie niemożności sporządzenia uzasadnienia w terminie, prezes sądu może przedłużyć ten termin na czas oznaczony. Przed nowelizacją, prezes sądu mógł wydłużyć termin na sporządzenie uzasadnienia wyroku wyłącznie w sytuacji, gdy sprawa miała charakter zawiły. Obecnie, dodano prezesowi uprawnienie wydłużenia tego terminu także w innym przypadku, gdy uzna to za uzasadnione. Należy w tym miejscu zwrócić uwagę, iż jest to zwrot niedookreślony, a więc przesądzenie, czy dana przyczyna jest na tyle ważna, by uzasadniać wydłużenie 14-dniowego terminu na sporządzenie uzasadnienia, leży wyłącznie w gestii prezesa sądu. Mimo że wskazany wyżej termin ma charakter instrukcyjny
i uchybienie mu nie wywołuje skutków procesowych, to jednak możliwe jest pociągnięcie takiego sędziego do odpowiedzialności dyscyplinarnej. W pewien sposób motywowało to sędziów do sprawnego i terminowego sporządzania uzasadnień, bowiem jedyną przesłanką przemawiającą na ich korzyść była konieczność uznania sprawy za zawiłą. Obecnie katalog ten jest otwarty, a więc uchybienie 14-dniowemu terminowi będzie mogło zostać konwalidowane przez prezesa sądu, który uzna, że zaszła ważna przyczyna w postaci np. braków kadrowych.
Zmianą, którą można ocenić pozytywnie w kontekście przyspieszenia postępowania, jest nowelizacja art. 418 k.p.k. poprzez dodanie § 1b. Przepis ten umożliwia sądowi odstąpienie od ogłoszenia całości wyroku w sytuacji, gdy jego obszerność wymagałaby zarządzenia przerwy lub odroczenia rozprawy.
W takiej sytuacji, przewodniczący może poprzestać na zwięzłym przedstawieniu rozstrzygnięcia oraz wskazaniu zastosowanych przepisów ustawy karnej. Należy jednak wskazać, że przed wydaniem wyroku we wskazany sposób, sąd musi uprzedzić obecnych o takiej możliwości, przyczynach skorzystania z takiego uprawnienia, a nadto pouczyć, że zapoznanie się z całością wyroku możliwe jest w sekretariacie sądu. Dodatkowo, § 3 omawianego artykułu wprowadza możliwość odstąpienia przez przewodniczącego (lub sędziego-sprawozdawcę) od podania ustnych motywów rozstrzygnięcia, jeżeli nikt się nie zjawił na ogłoszeniu wyroku.
Te zmiany należy ocenić zdecydowanie pozytywnie, szczególnie w kontekście spraw o bardzo skomplikowanym stanie faktycznym, czy z dużą liczbą pokrzywdzonych. Motywem dla omawianych zmian był kazus tzw. afery finansowej Amber Gold, w której sędzia Lidia Jedynak, z uwagi na obszerność wyroku, odczytuje go przy pustej sali od maja 2019 r.
Pozostałe zmiany
W dalszej kolejności przedstawione zostaną ogólne zmiany dotyczące postępowania karnego. Przede wszystkim należy zwrócić uwagę na znowelizowany przepis art. 119 § 1 pkt 2 k.p.k., zgodnie z którym w pierwszym piśmie złożonym w sprawie, wnoszący pismo zobowiązany będzie do wskazania swojego numeru telefonu, telefaksu oraz adres poczty elektronicznej lub w oświadczenia o ich nieposiadaniu. Oznacza to, że od momentu wejścia w życie przepisów nowelizujących, jeżeli osoba wnosząca pierwsze pismo nie wskaże tych danych, organ prowadzący postępowanie wezwie taką osobę ich uzupełnienia w ciągu 7 dni, a w razie niezastosowania się do wezwania, uzna pismo za bezskuteczne.
Istotną zmianą z punktu widzenia pracy sędziów jest dodanie art. 99a k.p.k. W myśl tego przepisu uzasadnienia wyroków sądów pierwszej instancji, sądu odwoławczego oraz wydanych w postępowaniu o wznowienie postępowania sporządza się na formularzach ustalanych przez Ministra Sprawiedliwości. Wzory formularzy będą miały podwójną funkcję. Po pierwsze, ich celem będzie wyszczególnienie najważniejszych informacji umożliwiających uprawnionemu wniesienie środka zaskarżenia. Po drugie, sporządzenie uzasadnień wyroków na formularzach ma ułatwić sądom odwoławczym dokonanie kontroli instancyjnej. Konkretne elementy uzasadnienia będą bowiem umieszczone w precyzyjnie oznaczonych miejscach formularza, stąd łatwiej będzie je odnaleźć, co jest szczególnie istotne w obszernych dowodowo sprawach, w których uzasadnienia mogą liczyć nawet kilkanaście tysięcy stron. Przepis ten wejdzie w życie dnia 5 grudnia 2019 roku.
Podsumowanie
Opisane w naszych artykułach zmiany ustawy będą miały istotny wpływ na przebieg postępowań karnych. Analizując liczbę i charakter wprowadzanych zmian, można z pełnym przekonaniem stwierdzić, że jest to kolejna gruntowna reforma Kodeksu postępowania karnego. Część modyfikacji procedury niesie za sobą poważne skutki – mowa tu zwłaszcza o przepisach pogarszających sytuację procesową osób oskarżonych i podejrzanych kosztem „walki z obstrukcją procesową”. Przy okazji należy zwrócić uwagę, że w ciągu ostatnich lat zmiany w procedurze karnej następują niezwykle często, co zdaniem doktryny może prowadzić nie tylko do chaosu terminologicznego, ale także do podważenia założenia o stałości stanowionego prawa.
