Powrót do wszystkich artykułówZaostrzenie odpowiedzialności za przestępstwa gospodarcze to tylko niektóre ze zmian proponowanych przez Ministerstwo Sprawiedliwości. Na procedowanie w Sejmie oczekują obecnie projekty ustaw nowelizujących Kodeks karny i Kodeks karny skarbowy, jednak najgłośniej jest ostatnio o opracowanym przez Ministerstwo projekcie ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych.
I słusznie, ponieważ wejście w życie tej ustawy w kształcie, w jakim 8 stycznia 2019 roku przyjęła ją Rada Ministrów, wiązać się będzie z nałożeniem na większość przedsiębiorców nowych, doniosłych prawnie obowiązków. Ich niedopełnienie może skutkować nałożeniem wysokich kar, sięgających nawet 60 000 000 zł.
Trzeba zaznaczyć, że koncepcja odpowiedzialności podmiotu gospodarczego za czyn popełniony przez osobę fizyczną w związku z działalnością tego podmiotu nie jest obca polskiemu prawu. Obecnie kwestie te reguluje ustawa z dnia 28 października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary. W ocenie rządu, obecnie obowiązujące przepisy są nieefektywne i nie spełniają swojej funkcji – ilość postępowań prowadzonych przeciw podmiotom zbiorowym na gruncie aktualnej ustawy jest znikoma, a wymierzane w ich toku kary mają charakter iluzoryczny. Ustawa pozwala na wymierzenie podmiotowi zbiorowemu kary w wysokości od 1.000 zł do 5.000.000 zł, przy czym każdorazowo nie może ona przekroczyć 3% przychodu osiągniętego przez podmiot zbiorowy w roku obrotowym, w którym popełniono czyn zabroniony będący podstawą jego odpowiedzialności.
Wymierzane na podstawie obecnej ustawy kary były niskie – najsurowsza z nich osiągnęła pułap 12 000 zł. Do orzeczenia o karze prowadzi zresztą długa droga. Po pierwsze, na gruncie obecnych przepisów, podmiot zbiorowy odpowiada wyłącznie za popełnienie przez osobę fizyczną przestępstwa z katalogu ujętego w przepisie art. 16 ustawy – są to głównie przestępstwa o charakterze skarbowym, gospodarczym i finansowym. Po drugie, dla wszczęcia postępowania przeciwko podmiotowi zbiorowemu za przestępstwo popełnione w związku z jego działalnością przez osobę fizyczną, konieczne jest wcześniejsze uzyskanie prawomocnego wyroku skazującego tę osobę za dany czyn – mowa tu o tzw. prejudykacie. Jeśli faktyczny sprawca czynu zabronionego nie zostanie pociągnięty do odpowiedzialności za swój czyn – czy to przez niemożność ustalenia jego tożsamości, czy z powodu działania przez niego w stanie niepoczytalności, czy też z innego względu – nie jest możliwym ukaranie podmiotu zbiorowego.
Proponowane przez rząd zmiany mają całkowicie przebudować podstawy odpowiedzialności podmiotów zbiorowych. W dalszej części artykułu opisane zostaną najważniejsze założenia projektu nowej ustawy, jednak trzeba zacząć od kwestii podstawowej i najważniejszej z perspektywy przedsiębiorcy, mianowicie – czym na gruncie nowych przepisów jest podmiot zbiorowy?
Pojęcie podmiotu zbiorowego
Pojęcie podmiotu zbiorowego zostało zdefiniowane w przepisie art. 2 pkt 1 projektu ustawy. W jego zakresie mieszczą się osoby prawne oraz jednostki organizacyjne niemające osobowości prawnej, którym ustawa przyznaje zdolność prawną. Projektodawca wskazał, że pod pojęciem tym należy rozumieć również spółki handlowe z udziałem Skarbu Państwa, jednostki samorządu terytorialnego lub związki takich jednostek, spółkę kapitałową w organizacji, podmiot w stanie likwidacji oraz przedsiębiorcę niebędącego osobą fizyczną. Poza zakresem zastosowania ustawy ma znaleźć się Skarb Państwa, jednostki samorządu terytorialnego i ich związki.
Z powyższego wynika, że zakres zastosowania proponowanych przepisów obejmie wszystkie spółki prawa handlowego. W odniesieniu do spółek kapitałowych, zakres odpowiedzialności może być jeszcze szerszy i obejmować zdarzenia z okresu poprzedzającego ich rejestrację w Krajowym Rejestrze Sądowym. Nowej ustawie podlegać będą nie tylko przedsiębiorcy, ale też stowarzyszenia rejestrowe, czy fundacje – podmiotowy zakres stosowania proponowanych przepisów został zatem zakreślony bardzo szeroko.
Nowe podstawy odpowiedzialności
Projekt ustawy szeroko ujmuje nowe podstawy odpowiedzialności podmiotu zbiorowego za czyn zabroniony pod groźbą kary popełniony przez osobę fizyczną. Jak wspomniano wyżej, na gruncie nowej ustawy możliwe będzie pociągnięcie podmiotu zbiorowego do odpowiedzialności quasi-karnej za każdy czyn zabroniony przez ustawę pod groźbą kary jako przestępstwo ścigane z oskarżenia publicznego lub jako przestępstwo skarbowe. Nowe przepisy nie ograniczają odpowiedzialności podmiotu zbiorowego do czynów enumeratywnie wymienionych w ustawie, jak ma to miejsce na gruncie obecnie obowiązujących przepisów. Poza zakresem zastosowania nowej ustawy znajdą się wyłącznie wykroczenia, przestępstwa prywatnoskargowe (np. zniesławienie, zniewaga) oraz przestępstwa wynikające z Prawa prasowego. Jest to istotne rozszerzenie przedmiotowych podstaw potencjalnej odpowiedzialności podmiotu zbiorowego.
Jakiego rodzaju działania mogą pociągać za sobą odpowiedzialność przewidzianą w projektowanej ustawie?
W skrócie można rzec, że podmiot zbiorowy będzie odpowiadał za działania lub zaniechania swojego organu lub członka tego organu, o ile pozostawać one będą w związku z prowadzoną przez podmiot działalnością i będą wypełniać znamiona czynu zabronionego. Podmiot zbiorowy może być pociągnięty do odpowiedzialności również za czyny zabronione popełnione przez osoby uprawnione go jego reprezentowania, działające w jego imieniu, czy przez niego zatrudnione. Innymi słowy, podmiot zbiorowy może odpowiadać za działania pełnomocnika zarządu, prokurenta, czy nawet swojego pracownika.
Co więcej, odpowiedzialność podmiotu zbiorowego aktualizuje się, jeśli czyn zabroniony popełnił podwykonawca podmiotu lub pracownik tego podwykonawcy, zaś czyn ten pozostawał w związku z wykonywaniem wiążącej strony umowy, a podmiot zbiorowy uzyskał wskutek tego czynu – choćby pośrednio – korzyść majątkową.
Przyjętym przez projektodawcę miernikiem odpowiedzialności podmiotu zbiorowego jest należyta staranność. Oznacza to, że podmiot ten może uwolnić się od odpowiedzialności, jeżeli wykaże, że z należytą starannością wybrał osoby upoważnione do działania w jego imieniu, starannie dobrał swoich pracowników i kontrahentów oraz należycie nadzorował podejmowane przez nich działania. Konieczne jest również wykazanie, że struktura organizacyjna podmiotu zbiorowego została zaprojektowana w sposób mający na celu maksymalne zmniejszenie ryzyka popełnienia czynu zabronionego w związku z prowadzoną przez niego działalnością. To, co może znacznie ułatwić podmiotowi zbiorowemu uwolnienie się od odpowiedzialności przewidzianej w projektowanej ustawie, to dobrze zorganizowany i sprawnie działający system compliance.
Compliance, czyli zarządzanie zgodnością działalności przedsiębiorstwa z prawem
Compliance to nic innego, jak zapewnianie zgodności prowadzonej działalności z normami prawa.
Jak wspomniano wcześniej, dla uniknięcia odpowiedzialności quasi-karnej podmiot zbiorowy będzie musiał wykazać, że z należytą starannością zaprogramował i prowadził swoją działalność, w szczególności:
- starannie dobrał osoby działające w charakterze pełnomocników zarządu, prokurentów spółki,
- odpowiednio wybrał pracowników i kontrahentów,
- określił zasady postępowania na wypadek zagrożenia popełnienia czynu zabronionego,
- określił zakres odpowiedzialności swoich organów, innych komórek organizacyjnych, swoich pracowników i osób uprawnionych do działania w swoim imieniu lub interesie (nie może być tak, że za dany obszar działalności przedsiębiorstwa nikt nie odpowiada),
- określił osobę lub komórkę organizacyjną nadzorującą przestrzeganie przepisów i zasad regulujących działalność podmiotu.
Spełnienie wszystkich powyższych wymagań może być zapewnione przez wprowadzenie do podmiotu zbiorowego sprawnej, dobrze zorganizowanej procedury compliance. Nad wdrożeniem i stosowaniem systemu zgodności może czuwać bądź to konkretny, wyznaczony pracownik podmiotu zbiorowego, bądź cała wyodrębniona organizacyjnie komórka. Możliwe jest również zlecenie opracowania, a następnie wdrożenia i czuwania nad stosowaniem procedur zgodności wykwalifikowanemu podmiotowi zewnętrznemu – np. wyspecjalizowanej w tym zakresie kancelarii prawnej. W ramach systemu compliance podmiot zbiorowy powinien dokonać audytu swojej bieżącej działalności, stosunków z kontrahentami, stosowanych wzorców umownych o charakterze zewnętrznym i wewnętrznym.
Szczególnie istotne jest sprawne i efektywne wdrożenie procedur umożliwiających zgłaszanie zaobserwowanych nieprawidłowości w funkcjonowaniu podmiotu zbiorowego przez jego pracowników, członków organu, czy osoby działające w jego imieniu lub interesie. Procedury te, zwane sygnalizowaniem (ang. whistleblowing) są szczególnie ważne dla projektodawcy – za zaniechanie ich wdrożenia, a także za traktowanie zgłoszonych nieprawidłowości przez podmiot zbiorowy „po macoszemu” będzie można wymierzyć karę w wysokości od 30.000 zł do 60.000.000 zł.
Zapraszamy do zapoznania się z naszą propozycją wsparcia w zakresie Compliance
Wsparcie w zakresie Compliance
Surowsze kary
Projektowane regulacje przewidują znaczne zaostrzenie kar, które można będzie wymierzyć wobec podmiotu zbiorowego. Projekt ustawy przewiduje kary pieniężne, które – co do zasady – mogą osiągnąć wysokość od 30.000 zł do 30.000.000 zł. Jak jednak wspomniano, w przypadku zaniedbania przez podmiot zbiorowy obowiązków związanych z działaniami wobec sygnalistów, możliwe jest wymierzenie kary aż do 60.000.000 zł.
W teorii, najdalej idącą karą będzie rozwiązanie podmiotu zbiorowego. Nie da się jednak ukryć, że w przypadku wielu przedsiębiorstw wymierzenie wysokiej kary pieniężnej odniesie taki sam skutek, jak rozwiązanie tego podmiotu, doprowadzając do utraty płynności finansowej i środków pozwalających na dalsze prowadzenie działalności.
Proponowane kary są znacznie surowsze od tych, które można wymierzyć na gruncie obecnie obowiązujących przepisów, a których górny pułap osiągnąć może „zaledwie” 5.000.000 zł.
Dolegliwe środki quasi-karne i zapobiegawcze
W razie ustalenia, że podmiot zbiorowy ponosi quasi-karną odpowiedzialność za czyn zabroniony (własny lub cudzy), sąd orzeka wobec niego karę lub środek karny.
Wśród kar projektowana ustawa wyróżnia:
- Karę pieniężną – od 30.000 zł do 30.000.000 zł (do 60.000.000 zł przy zaniedbaniach dotyczących sygnalistów),
- Rozwiązanie podmiotu zbiorowego.
Wobec podmiotu zbiorowego można orzec nadto jeden lub więcej środków quasi-karnych, takich jak na przykład zakaz promocji lub reklamy prowadzonej działalności, wytwarzanych lub sprzedawanych wyrobów, świadczonych usług lub udzielanych świadczeń, zakaz prowadzenia działalności gospodarczej określonego rodzaju oraz zakaz ubiegania się o zamówienia publiczne.
Projekt ustawy przewiduje również możliwość stosowania środków zapobiegawczych w celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania w sprawie odpowiedzialności podmiotu zbiorowego (cel procesowy) lub zapobieżenia popełnieniu nowego przestępstwa (cel prewencyjny). Katalog środków zapobiegawczych w dużej części pokrywa się z katalogiem środków karnych. Również w tym przypadku możliwe jest stosowanie jednego bądź kilku środków. Postanowienie o zastosowania środków zapobiegawczych wydaje prokurator, musi ono zostać zatwierdzone przez sąd.
Takie ukształtowanie katalogu środków zapobiegawczych może doprowadzić do sytuacji, w której podmiot zbiorowy faktycznie przestanie istnieć i funkcjonować już w toku postępowania, które ostatecznie zakończy się dlań korzystnie, jednak przesądzenie o braku odpowiedzialności przez sąd nastąpi zbyt późno.
