Powrót do wszystkich artykułówPo zawarciu małżeństwa, pomiędzy małżonkami powstaje, z mocy prawa, ustrój wspólności majątkowej. W tym ustroju istnieją trzy, odrębne masy majątkowe: majątek wspólny małżonków i majątki osobiste każdego z małżonków. Inny stan rzeczy może występować, gdy małżonkowie przed zawarciem związku małżeńskiego lub w jego trakcie zdecydują się na zawarcie umowy majątkowej małżeńskiej, która może albo rozszerzać albo ograniczać wspólność ustawową małżonków, a także w takiej umowie można ustanowić rozdzielność majątkową lub rozdzielność majątkową z wyrównaniem dorobków. Umowa majątkowa musi mieć formę aktu notarialnego. Ustrój rozdzielności majątkowej może być wprowadzony także przez Sąd (każdy z małżonków może zwrócić się do Sądu o ustanowienie rozdzielności z ważnych powodów). Sąd może ustanowić rozdzielność majątkową nawet z datą wsteczną.
Co do zasady, za majątek osobisty uznaje się majątek, który każdy z małżonków zgromadził przed wstąpieniem w związek małżeński oraz ten, który nabył w czasie trwania małżeństwa wskutek dziedziczenia lub darowizny, a także inne składniki majątkowe szczegółowo wskazane przez przepisy prawa. Natomiast w skład majątku wspólnego wchodzi zasadniczo wszystko to, co zostało nabyte czy wypracowane przez małżonków podczas trwania małżeństwa, w tym w szczególności wynagrodzenie za pracę (dochody) otrzymywane przez każdego z małżonków.
W momencie orzeczenia rozwodu, czyli formalnego rozwiązania małżeństwa stron, ustawowa wspólność majątkowa małżeńska pomiędzy małżonkami ustaje. Oznacza to np. że ruchomości i nieruchomości, które dotychczas były współwłasnością łączną dalej będą współwłasnością, ale w częściach ułamkowych (tj. w konkretnych udziałach). Przykładowo – jeśli małżonkowie są współwłaścicielami nieruchomości – wcześniej udział każdego z małżonków wynosił 1/1 (współwłasność łączna), a po rozwodzie będzie wynosił 1/2 (współwłasność w częściach ułamkowych, przy czym każdy będzie właścicielem połowy, o ile Sąd nie ustali inaczej). Oznacza to również, iż od tej chwili zarobki małżonków będą ich wyłączną własnością – bo już nie ma wspólnoty majątkowej. Zazwyczaj kolejnym krokiem po rozwodzie jest dokonanie podziału majątku wspólnego i zniesienie współwłasności. Podziału majątku wspólnego można dokonać także w toku postępowania sądowego – ale jedynie, gdy nie przedłuży to postępowania (w praktyce oznacza to, że strony muszą być zgodne co do tego podziału).
Jak wskazywano powyżej, przyjmuje się, że udziały w majątku wspólnym po rozwodzie są równe, jednakże z ważnych powodów każdy z małżonków może żądać ustalenia przez Sąd nierównych udziałów w majątku wspólnym przy uwzględnieniu stopnia, w którym każdy z nich przyczynił się do powstania tego majątku. Przy ocenie, w jakim stopniu każdy z małżonków przyczynił się do powstania majątku wspólnego, uwzględnia się także nakład osobistej pracy przy wychowaniu dzieci i we wspólnym gospodarstwie domowym. Takie sytuacje mają jednak charakter wyjątkowy.
Podział majątku wspólnego byłych małżonków może nastąpić polubownie poprzez zawarcie odpowiedniej umowy lub też – jeżeli małżonkowie nie mogą osiągnąć konsensusu – na drodze postępowania sądowego. Podział majątku po rozwodzie może nastąpić w jeden z niżej wymienionych sposobów:
- Poprzez przydzielenie każdemu z małżonków poszczególnych rzeczy z majątku wspólnego, których każdy z małżonków staje się wyłącznym właścicielem (np. żona zostaje właścicielką jednego mieszkania stron, natomiast mąż zostaje właścicielem drugiego mieszkania stron, a wszelkie środki pieniężne są dzielone proporcjonalnie na pół).
- Poprzez przyznanie jednemu z małżonków na wyłączność jakiegoś składnika majątku z obowiązkiem spłaty drugiego małżonka (np. mąż zostaje wyłącznym właścicielem domu, ale ma obowiązek zapłacić żonie połowę jego wartości).
- Można również postanowić o sprzedaży całego majątku wspólnego małżonków i podzielić uzyskane w ten sposób środki finansowe.
Warto też pamiętać o tym, że przy podziale majątku wspólnego należy rozliczyć wydatki i nakłady poczynione np. z majątku wspólnego małżonków na majątek osobisty jednego z małżonków (z wyjątkiem wydatków i nakładów koniecznych na przedmioty majątkowe przynoszące dochód). Taka sytuacja ma miejsce np. kiedy jeden z małżonków jest właścicielem nieruchomości (np. odziedziczonego gruntu) na którym następnie małżonkowie ze środków wspólnych wybudowali dom. Co więcej, każdy z małżonków może żądać zwrotu wydatków i nakładów, które poczynił ze swojego majątku osobistego na majątek wspólny (np. nakładów w postaci środków na zakup mieszkania darowanych tylko jednemu z małżonków przez jego rodziców, bądź też środków, które zgromadził sam przed małżeństwem itp.). Natomiast nie jest możliwe żądanie zwrotu wydatków i nakładów zużytych w celu zaspokojenia potrzeb rodziny (chyba że zwiększyły one wartość majątku w chwili ustania wspólności).
Należy pamiętać, że zgodnie z tezą uchwały Sądu Najwyższego z 21.02.2008 r. (III CZP 148/07): „w sprawie o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami sąd ustala wartość nakładów poczynionych z majątku wspólnego na majątek osobisty jednego z małżonków bez względu na inicjatywę dowodową uczestników postępowania”. Natomiast w przypadku zwrotu nakładów z majątku osobistego (odrębnego) na majątek wspólny konieczny jest wniosek uprawnionego zgłoszony w postępowaniu w pierwszej instancji z dokładnym określeniem żądania (postanowienie Sądu Najwyższego z 16.10.1997 r., II CKN 395/97). Oznacza to, że w sytuacji poczynienia nakładów z majątku wspólnego na majątek osobisty małżonka, nakłady i wydatki zostają rozliczone przez Sąd niejako „z urzędu”, zaś w sytuacji, kiedy jeden z małżonków poczynił nakłady z majątku osobistego na majątek wspólny, to do ich rozliczenia dochodzi na wniosek tego małżonka. Niekiedy małżonkowie dokonują przesunięć majątkowych pomiędzy swoimi majątkami osobistymi. W takim przypadku rozliczeń z tytułu wydatków i nakładów należy dochodzić w procesie cywilnym.
Na zakończenie warto zaznaczyć, iż roszczenie o podział majątku wspólnego nie ulega przedawnieniu, więc może do niego dojść nawet kilka lat po orzeczonym w wyroku sądowym rozwodzie. Trzeba jednak pamiętać, że żądanie rozliczenia nakładów i wydatków poczynionych z majątku osobistego na majątek wspólny, powinno być dochodzone w ramach postępowania o podział majątku wspólnego i nie można z nim wystąpić po dokonaniu tego podziału.
